شیوه آذری

در این مقاله به معرفی شیوه آذری در معماری اسلامی ایران پرداخته می‌شود، در ادامه جهت بررسی این شیوه با رسانه هنر و معماری ساباط همراه باشید.

شیوه رازی در ایران طی دو دوره تاریخی تکامل یافته است. دوره اول  پس از حمله مغول با حکومت هلاکو شروع و حدود هشتاد سال با قدرت و بیست سال با ضعف طی می‌شود و در نهایت با یورش تیمور به ایران به طور کامل از بین می‌رود. دوره دوم در طول به تصرف درآمدن ایران توسط تیمور و حکومت جانشینان وی  به خصوص شاهرخ، الغ بیک، میرزا بایستقر و در نهایت سلطان حسین بایقرا بوده است( عده‌‌ای از آنان هم عصر تیمور بوده و در قسمت‌های مختلف حکومت می‌کردند) .

تحولات معماری شیوه آذری:

1-جدا شدن تزیینات از ساختار اصلی

2-استفاده از پیمون بندی

3-ساخت گنبد های دو پوسته مرتفع

4-پیدایش گنبدهای سه پوسته مانند آرامگاه گوهرشاد

5- استفاده از چفذ کلیل آذری

6-استفاده فراوان از کاشی تراش

7-ساخت آرامگاه‌های برونگرا بیشتر به صورت دو پوسته ناری شکل

8-استفاده فراوان از کاربندی در دوره دوم آذری

برخی از مهمترین آثار مهم شیوه آذری:

دوره اول:

گنبد سلطانیه

مسجد علیشاه تبریز

مجموعه شیخ صفی الدین

مسجد جامع یزد

دوره دوم:

مجموعه آستان قدس رضوی

مسجد کبود تبریز

مسجد میر چخماق یزد

گور امیر در سمرقند

مسجد بی بی خانم سمرقند

مدرسه غیاثیه خرگرد

دراین بخش به بررسی بناها و مشخصات کلی آن ها پرداخته می‌شود:

گنبد سلطانیه

شهر سلطانيه در محدوده جغرافيايی استان زنجان و به فاصله 38 كيلومتری جنوب شرقي شهر زنجان (مركز استان) با ارتفاع 1880 متر از سطح دريا قرار گرفته كه وسعت آن 940 كيلومترمربع است.

قدمت

بنای گنبد سلطانيه از نظر حجم و فرم معماری دارای اهميت بسياری است و در تاريخ فن معماری ايران نقطه عطفی محسوب می‌شود. اين بنا در دوران حكومت اولجايتو (سلطان محمد خدابنده) در مدت حدود نه سال (از سال 704 تا 713 ه.ق) احداث شده است. معمار این بنا سید علی شاه می‌باشد. شهر سلطانيه يكی از باشكوهترين پايتخت‌های تاريخ ايران می‌باشد. امروزه فقط گنبد شگرف و برج و باروی سنگی سترگ دولتخانه‌اش باقی مانده و هنوز راهی طولانی باقی است تا ارزش‌های ناشناخته آن روشن شود. ولی همين اندك ميیتواند مصداق گويای عصر مهمی از تجديد حيات هنر و معماری ايران باشد.

معماری

گنبد سلطانيه بی ترديد از فاخرترين مثال‌های شناخته شده معماری و هنر دوران تاريخی ايران است. اين گنبد با قطر دهانه‌ای در حدود 25/5 متر و ارتفاع53 متر، بنایی است 8 ضلعی كه طول هر ضلع آن 17 متر می‌باشد. اين بنا يكی از مهمترين و عظيمترين بناهای آرامگاهی دوره اسلامی در ايران است كه پس از دو بنای معروف در فلورانس ايتاليا و استانبول تركيه سومين بنای عظيم تاريخی در جهان به شمار می‌رود.

گنبد سلطانیه بزرگترین گنبد دو پوش موجود در ایران است. این گنبد به صورت دو پوسته پیوسته ساخته شده که به قوس آن چماخه و خود آن سبویی می‌گویند. گنبد روی دنده‌های باربر قرار گرفته و از کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ در تزیین آن استفاده شده که رنگ مورد علاقه مغولان محسوب می‌شود.

تزئينات داخلي

بنا با توجه ديد انسان طراحی شده است و با افزایش ارتفاع، مقياس تزئينات نیز بزرگتر می‌شود. تركيب رنگ‌ها با ورقه طلا چنان تلالويی در فضا ايجاد نموده كه احساس سنگينی را از بنا گرفته است و در نهايت به آن سبك‌باری و توازن می‌بخشد. نسبت‌های هماهنگ و رنگ‌های درخشان همگی در يك تعادل كامل تركيب شده و به بنا ظاهری يگانه بخشيده‌ و اين بنا را از لحاظ ساختار، به يك شاهكار معماری تبدیل کرده‌اند.

مسجد علیشاه تبریز

قدمت

این بنا به دستور علیشاه گیلانی در سال 722 هجری قمری در شهر تبریز ساخته شده است. از ویژگی‌های مهم آن می‌توان به ابعاد وسیع حیاط و ایوان آن اشاره کرد. به طوری که دهانه ایوان آن حدود 30 متر بوده که به دلیل نیارش اشتباه فرو ریخته است. این ایوان از رفیع‌ترین ایوان‌های دوره اسلامی بوده است.

با نگاهی گذرا بر سرگذشت این بنای ۷۰۰ ساله می‌توان دریافت که ارگ علیشاه یادگاری ارزشمند از آسیب‌های طبیعی و حوادث تاریخی دوران گذشته است و با وجود این آسیب‌ها، همواره سنگری مستحكم و مسلط برای شهر تبریز بوده است. همچنین، این مجموعه به اقتضای ویژگی‌های هر دوره، کاربری‌های متفاوتی نیز داشته است. برای مثال، در دوران سلطنت قاجاریه، این مسجد و محوطه آن به انبار غلات و انبار مهمات نظامی تبدیل شده و از اینرو، حصاری دور آن کشیده شد. به همین دلیل نام آن به ارگ تغییر یافت.

معماری

این مسجد دارای میانسرایی بزرگ، مدرسه، مناره، برج و سه درآیگاه ورودی و دیگر ساختمان‌ها بوده است. امروزه تنها دیواره جنوبی ارگ پا بر جا مانده‌است. بدنه این بنا به صورت یکپارچه با روش راسته کاری آجرکاری شده است.

ارگ تبریز یک سازه یکپارچه آجری می‌باشد که پلان آن به شکل ایوان و طاق بند است. تکنیک اسکلت آجری آن به شکل شناژ تخته‌ای بوده و با روش صندوقه چینی وزن آن را سبک‌تر کرده‌اند.

مجموعه شیخ صفی الدین

قدمت

این بنای کهن، مدفن «شیخ صفی‌الدین»، موسس فرقه‌ی صفویه است که پس از فوت ایشان در سال ۷۵۳ هجری قمری، به همت «صدرالدین موسی»، فرزند وی در شهر اردبیل کنونی ساخته شده است. در دوران حکومت پادشاهان صفوی نیز به دلیل احترام و ارادت آن‌ها به شیخ صفی‌الدین، بخش‌های مختلفی به آرامگاه اضافه شد. مقبره‌‌ی شاهزادگان، ایوان بزرگ، مقبره‌‌ی مادرشاه‌ طهماسب، گنبد الله الله، جنت‌ سرا، حرم‌ سرا، قندیلخانه، نانواخانه، نقاره‌ خانه، قسمت‌هایی از آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی هستند که در دوران مختلف ساخته و تکمیل شده‌اند. همچنین آرامگاه شاه اسماعیل صفوی موسس سلسله صفویه نیز در این گنبد قرار دارد.

معماری

مهمترین قسمت مجموعه، گنبد الله الله است که نام خدا دور تا دور بنا چرخیده است. این گنبد معروف بر روی مقبره شیخ صفی قرار دارد.

پلان آرامگاه از داخل به صورت هشت گوشه منظم و در بیرون به صورت استوانه‌ای شکل می‌باشد.

ساختمان‌های پیرامون آرامگاه شامل خانقاه، چینی خانه، آرامگاه شاه اسماعیل، بی بی آغاماه، چله خانه و مسجد جنت سرا می‌باشد. عمارت چینی خانه در زمان شاه عباس ساخته شده است. فضای چینی خانه بعدها در دوره صفوی الگوی کاخ عالی قاپو در نقش جهان اصفهان شد. در این دو فضا از آرایه تزیینی تنک بری (کار با گچ ) استفاده شده است.

مسجد جامع یزد

قدمت

ساخت بنای مسجد جامع یزد به مدت 100 سال به طول انجامید و در طول دوره‌های مختلفی از جمله سلطنت ایلخانی، صفویان، حکومت تیموریان، فرمانروایی آل مظفر و قاجاریان روند تکمیلی‌اش را طی کرده ‌است. پایه‌های اصلی مسجد توسط ساسانیان بنا نهاده شده است. بنای گنبد خانه متعلق به دوره ایلخانی و سر در رفیع مسجد متعلق به زمان شاهرخ و دوره تیموری می‌باشد. این بنا از لحاظ خوابیدگی گنبد، سردر رفیع و بلند و همچنین کاشیکاری زیبا و منحصربه‌فرد، شهرت دارد.

معماری

این بنای فاخر را می‌توان شاهکاری دانست که در هر گوشه از خودش یادگاری از دوره های تاریخی مختلف را به یادگار گذارده است. در حال حاظر این بنا با وسعتی حدودا 10000 متر مربع؛ فضاهایی از جمله سَردَر ورودی و جلوخان، رواقهای جانبی صحن، ایوان، صحن وسیع، گنبدخانه و شبستانهای طرفین آن، شبستان بزرگ ستون‌دار، کتابخانه، تزیینات غنیّ و زیبا و کتیبه‌ها و سنگ نوشته‌های تاریخی و غیر را در خود جای داده است. گنبد به کار رفته در این بنا به صورت دو پوسته می‌باشد

دوره دوم

بناهای استان قدس رضوی

بنای حرم مطهر

قدیمی‌ترین بخش مجموعه، ساختمانی چهار گوشه است که دو پهلوی آن نزدیک به ده متر می‌باشد. در جنوب غربی آن مسجد گوهر شاد  و در شمال شرقی آن صحن عتیق قرار دارد.

قدمت

بنای حال حاضر حرم قبل از شهادت امام رضا(ع) با تدفین هارون الرشید به بقعه هارونیه شهرت یافت و به دستور مامون پسر هارون بقعه‌ای به سبک معماری خراسانی ساخته شد. با شهادت امام رضا(ع) و تدفین ایشان در این محل؛ به مرور و در طول دوره های مختلف از جمله سامانیان، دیالمه و غزنویان بارها مورد تعمیر و افزودن تزئینات و بخش‌های مختلف به این بنا شد تا این که برای اولین بار در دوران سلجوقیان گنبدی با کاشی کاری، آینه کاری و مقرنس های زیبا به این بنا افزوده شد که در حال حاظر نیز قسمت‌هایی از آنها به جای مانده‌اند.

معماری

گنبد این بنا از نوع دو پوسته گسسته می‌باشد که بر روی ساقه‌های بلندی به ارتفاع 10 متر به نام گریو بنا شده‌‌اند. پس از ساخت گنبد، در دوره‌های مختلف قسمت‌های دیگری از جمله محراب‌ها و مناره به این بنا اضافه شده‌ است.

مسجد گوهر شاد

قدمت

مسجد گوهر شاد در زمان تیموریان و با دستور همسر شاهرخ تیموری و به دست استاد قوام الدین شیرازی ساخته شده است.

معماری

این مسجد دارای گنبدی دو پوسته از نوع تمام گسسته و دارای خشخاشی و مناره‌های ضخیم برج مانند است. بنای مسجد گوهر شاد شامل ۸ ایوان بزرگ و هفت شبستان است. گنبد خانه پشت ایوان مقصوره با شبستان‌‌های یک طبقه، بخش‌‌های مختلف مسجد را به هم ربط می‌دهد. پوشش ایوان‌ها طاق آهنگ بوده و طاق نماهای حیاط از آجر لعابدار و کاشی معرق می‌باشد.

گنبد مسجد به بلندی ۴۱ متر بر بالای ایوان مقصوره جای دارد و سطح خارجی آن با آجر لعاب‌دار و یک کتیبه با خط کوفی تزئین شده‌است. در دو طرف این گنبد، دو مناره هر کدام به ارتفاع ۴۳ متر ساخته شده و دارای کتیبه‌هایی است. این مناره‌ها از روی زمین شروع می‌شوند و پیوسته به سمت ایوان مقصوره بالا می‌روند و به شکل گلدسته در می‌آیند.

مسجد کبود تبریز

قدمت

قدمت ساخت مسجد کبود تبریز (در ترکی گوی مچیدی) به قرن نهم هجری می‌رسد. این بنا در زمان حکمرانی سلطان جهان شاه، مقتدرترین شاه سلسله قره قیونلو‌ها ساخته شد و با توجه به زیبایی و ظرافت و رنگ لاجوردی و آبی کاشی کاری‌های انجام شده در این بنا، به فیروزه اسلام شهره یافت.

زلزله تبریز

این بنا در حادثه زلزله شدید سال ۱۱۵۸ شمسی (۱۷۸۰ میلادی) تخریب شد و گنبدهایش فرو ریخت.  مسجد کبود بیش از ۱۵۰ سال به صورت خرابه ماند تا آنکه در سال ۱۳۱۸ مورد بازسازی قرار گرفت. در سال ۱۳۵۵ بازسازی گنبدهای مسجد با نظارت استاد محمدرضا معماران بنام انجام شد.

سازه گنبد

گنبد مسجد کبود به صورت دو پوسته پیوسته میان تهی بوده و چفد آهیانه آن خاگی و چفد خود آن شبدری تند است. این مسجد دارای هفت گنبد کوچکتر می‌باشد که سقف شبستان‌ های شرقی و غربی و ورودی مسجد را پوشانده‌‌اند.

در ساخت گنبدهای مسجد کبود از هیچ سازه‌ای استفاده نشده بود. به همین علت بازسازی گنبدها امکان پذیر نبود؛ چون معماران معاصر از نحوه‌ی ساخت گنبد بدون سازه مسجد هیچگونه اطلاعاتی نداشتند. در نهایت مشکل بازسازی با طرح استاد معماران برطرف گردید و بنا مجدداً بدون استفاده از سازه بازسازی گردید.

در هنگام بازسازی مسجد، سردابه‌‌ای به همراه ۲ مقبره کشف شدند. گمان می رود که این ۲ مقبره به جهانشاه و دخترش تعلق داشته باشند.

مسجدی برونگرا

مسجد کبود به دلیل سردی هوای تبریز میانسرا ندارد و مسجدی برون گرا به شمار می‌آید.

کتیبه و کاشی کاری ها

با ورود به مسجد کبود آنچه بیش از همه جلب توجه می کند کاشیکاری‌های زیبا و کتیبه‌های برجسته می‌باشد، بر روی این کتیبه‌ها سوره‌های قرآن نوشته شده است و از کامل‌ترین نمونه‌‌های معرق دوره اسلامی محسوب می‌گردد.

در بنای مسجد تخته سنگ‌هایی از جنس مرمر و کتیبه‌هایی حجاری شده به نقوش اسلیمی‌ قابل مشاهده هستند؛ اما عدم وجود نور کافی درون مسجد، دیده شدن ظرافت‌ تزئینات داخلی را با مشکل مواجه می‌کند.

مسجد امیرچخماق یزد

قدمت

این مسجد در دوران سلسله تیموریان، در سال 841 و به دستور امیر جلال الدین چقماق(چخماق) شامی حاکم یزد و همسرش فاطمه خاتون در شهر یزد بنا نهاده شد. مسجد امیر چخماق یزد در گذر زمان و در طول حکومت‌های دیگر دستخوش تغییرات و افزوده شدن قسمت‌های تازه‌ای به خود بوده است. به طور مثال در زمان فتحعلی شاه قاجار، قسمتی به شبستان این مسجد توسط حاجی حسین عطار اضافه شد.

معماری

مسجد امیرچخماغ از نوع تک ایوانی و دارای فضاهای ایوان و گنبدخانه، طنبی و شبستان و صحن است. گنبد این مسجد از نوع دوپوسته گسسته می‌باشد که پوسته بیرونی وساقه‌ی بلند وکشیده آن با کاشی‌های نره و کتیبه‌های معقلی تزیین شده است .

تزیینات

از تزئینات به کار رفته در این بنا می‌توان به انواع کاشی کاری‌ها، معرق‌های طلایی، لاجوردی و سفید و نقش آیات کریم و طلای کوبی‌ها اشاره کرد. آنچه در تزئینات این بنا به وفور به چشم می‌خورد؛ کاشی های معرقی است که در سردر و کتیبه ها نیز استفاده شده‌اند. در قسمت خارجی و نمای داخلی مسجد عبارات عربی مختلفی به خط کوفی قابل مشاده هستند که می‌توان اوج هنر اسلامی را در آنها مشاهده کرد.

گور امیر در سمرقند

قدمت

این بنا در سال 807 هجری و در زمان سلسله گورکانیان (تیموریان) در سمرقند و به دستور تیمور لنگ بنیانگذار این سلسله جهت بزرگداشت برادرزاده‌اش (محمد سلطان) بنا نهاده شد. بعد ها با مرگ تیمور لنگ و تدفینش در این محل، این بنا به عنوان مقبره خانوادگی درآمد و اغلب سلاطین سلسله تیموریان در این بنا دفن شدند.

معماری

با توجه به عملکرد این بنا و تدفین بسیاری از سلاطین در این محل، تیموریان سعی برآن داشتند با دعوت از هنرمندان و معماران چیره دست ایرانی اقدام به ساخت بنایی زیبا کنند. با مشاهده در معماری این بنا و تزیینات و کاشی کاری‌های به کار رفته در این بنا می‌توان به این مهم پی برد.

این بنا به خاطر گنبد خیاری که روی گردنی مرتفع قرار گرفته و همچنین کیفیت عالی کاشی‌های رنگی که بیشتر سطح دیوارهای آن را پوشانده و نیز ارزش طرح‌هایی که روی مواد دیگر مثل چوب یا مرمر و به صورت برجسته مورد استفاده قرار گرفته است، شهرت دارد.

مسجد بی‌بی خانم

قدمت

مسجد بی بی خانم نیز به دستور تیمور لنگ در سمرقند و با نام همسر وی ساخته شد. این مسجد به نام‌های  مسجد سرای ملک خانم و بی بی شانیم نیز شهرت دارد. با توجه به این که مسجد بی بی خانم با دستور تیمور لنگ، سریع و در طول 5 سال ساخته شد، بسیار آسیب پذیر بود به طوری که پس از ساخت قسمت‌هایی از گچکاری‌های آن فرو ریخت. بر همین اساس در طول زمان بارها مورد ترمیم قرار گرفته است.

زلزله

مسجد بی بی خانم در پی حادثه زلزله سال 1276 به شدت تخریب شد و سال‌ها اینگونه باقی ماند تا در سال 1353دوباره بازسازی شد.

معماری

در طراحی و ساخت این مسجد از ماهرترین معماران هند، آذربایجان و فارس دعوت بعمل آمده بود. این مسجد به صورت چهار ایوانی ساخته شده است. ارتفاع ورودی مسجد 35 متر و بلندترین نقطه این بنا، نوک گنبد آن با ارتفاع 40 متر می‌باشد. طول دیوار خارجی این بنا 167 متر و عرضی برابر با 109 متر دارد بر این اساس احتمال داده می‌شود این مسجد بزرگترین مسجد آسیای مرکزی باشد.

این مسجد دارای چهار شبستان (L) شکل بوده که در دو سوی آن‌ها پیش طاقها و گنبدخانه‌هایی جای داشته است و مراسم اقامه نماز در بزرگترین شبستان برگزار می‌شده است. این بنا دو منار در کنار پیش‌طاق ورودی، دو منار در ایوان مقصوره و چهار منار نیز در چهار گوشه ساختمان داشته است. در مسجد بی بی خانم از فلز هفت جوش که فلزی سخت و محکم است استفاده شده است.

مدرسه غیاثیه خرگرد

قدمت

مدرسه غیاثیه خرگرد در قرن نهم هجری و در خرگرد خواف، به دستور پسر تیمور لنگ (سلطان شاهرخ) توسط معمارانی مانند استاد قوام ‌الدین و غیاث‌ الدین شیرازی طراحی و اجرا شد.

معماری

مدرسه غیاثیه خرگرد پلانی مستطیل شکل با ابعاد 44 در 56 متر دارد و به صورت چهار ایوانی ساخته شده است که دهانه هر کدام از ایوان‌ها 4/5 متر و ارتفاع هرکدام از آنها 11 متر می‌باشد. دیوارهای صحن مدرسه کاشی ‌کاری شده‌اند و در اطراف صحن، 32 حجره در دو طبقه قرار گرفته است. بدون شک مدرسه‌ی غیاثیه را می توان یکی از کامل‌ترین آثار هنری و معماری ایران در میان مدارس دیگر نام برد.

مآخذ:

جوادی،ش،1350،تبریز و پیرامون آن، دانشگاه تبریز.
منصوری،آ،1387،بازشناسی ارگ علیشاه تبریز،نشریه هنرهای زیبا،شماره 16
پیرنیا،غ،1393،معماری ایرانی، انتشارات علم و صنعت.
محبعلی، آزاده، تزئینات پیش ساخته درگنبد سلطانیه درقرن هشتم هجری قمرآزاده، فصل نامه آرمانشهر،دوره 1، شماره 1، زمستان 1387

گردآوری و نگارش: آذین تجلیل

تنظیم و ارائه: تحریریه رسانه هنر و معماری ساباط

برای آشنایی بیشتر با  سبک‌های معمای اسلامی می‌توانید روی این لینک کلیک کنید.