شیوه رازی

در این مقاله به معرفی شیوه رازی در معماری اسلامی ایران پرداخته می‌شود، در ادامه جهت بررسی این شیوه با رسانه هنر و معماری ساباط همراه باشید.

شیوه رازی سبکی از معماری ایران است که از دوره سامانیان شروع  و در دوره حکومت های آل زیار، آل بویه، دیلمیان، سلجوقیان، اتابکان، خوارزمشاهیان تا حمله مغول (ایلخانی) ادامه دارد. این شیوه را می‌توان به عنوان یکی از برترین شیوه‌های  معماری ایران زمین دانست؛ چراکه نغزکاری شیوه پارسی، شکوه شیوه پارتی و ریزه کاری شیوه خراسانی باهم در این شیوه پدیدار می‌شوند.

ویژگی معماری شیوه رازی:

1-ساخت آرامگاه‌ها و گنبد خانه‌ایی(آرامگاه تکی).

2-احداث میل و منارها در کنار مساجد و به عنوان نشانه‌های شهری که کاروان‌ها در طول مسیر راه را گم نکنند.

3-اجرای هم زمان نما و دیوار.

4-شروع ساخت مساجد چهار ایوانی و منارسازی.

5-استفاده از گچ تراش.

6-اجرای طاق آهنگ در شبستان‌ها.

7-استفاده ار کتیبه در نما با خط کوفی بنایی.

8-اوج هنر آجرکاری.

9-شروع استفاده از کاشی در تزینات نما.

10-استفاده از انواع پوشش‌های طاق(کلنبو،چهاربخش،چهارترک).

بناهای شاخص شیوه رازی:

آغاز این شیوه در شمال ایران بوده اما در شهر ری پا گرفته و بهترین ساختمان‌ها در این شهر ساخته شده‌اند. گرچه در پی غارت شهر توسط محمود غزنوی از میان رفته‌اند. همچنین اوج شکوفایی شیوه رازی در معماری ایران را می‌توان در زمان حکومت سلجوقیان دانست.

در ادامه به بررسی و توضیح اجمالی ویژگی‌های چند نمونه از بناهایی که در این سبک ساخته شده اند پرداخته می‌شود:

مقبره امیر اسماعیل سامانی

این بنا در شهر بخارا و متعلق به قرن 295 هجری می باشد که زمان آن مربوط به دوره خراسانی اما ویژگی‌های سبک رازی را داراست. شروع مقبره سازی بعد از اسلام مربوط به این بنا است. گنبدی که بر فراز بخش اصلی آرامگاه ساخته شده، یادآور شیوه‌ی گنبد سازی در دوره‌های پارتی و ساسانی بوده و از نوع گنبد یک پوسته  ناری شکل می‌باشد.

از جمله تزیینات بکار رفته در بنای آن می‌توان به شاهکار آجرکاری حصیری در نمای بیرونی آرامگاه اشاره کرد. همچنین در این بنا روش گنبد سازی از روش اشکانی و ساسانی فراتر رفته و شامل سه قوس تقویت کننده می‌باشد، که فشار را از گنبد به دیوارهای اتاق چهارگوش منتقل می‌کند. در این بنا، پلان مربع ابتدا به هشت ضلعی و سپس به دایره زیر گنبد  تبدیل شده است.

آرامگاه ارسلان جاذب

ارسلان جاذب از سرداران سلطان مسعودغزنوی و از شیفتگان فردوسی بوده ‌است. این آرامگاه در جنوب شهر مشهد و در نزدیک راه تربت جام و نیشابور واقع شده است. این بنا مربوط به دوره غزنویان در قرن چهارم هجری می‌باشد. پس از مقبره امیر اسماعیل سامانی، که در ۲۹۵ هجری وفات یافت، آین آرامگاه، قدیمی‌ترین بنای آرامگاهی ایرانی-اسلامی در خراسان است که البته یک بنای  ساسانی- بودائی- اسلامی به حساب می‌آید.

مقبره ارسلان جاذب آجری و دارای نقش‌هایی با آجر و رنگ روشن و کتیبه‌ای بر گرداگرد سقف داخلی گنبد است. در کنار مقبره مناره یا میلی وجود دارد که به میل ایاز معروف است. گنبد این بنا دو پوسته بوده که تنها پوسته زیرین آن باقی مانده است. بنای مقبره به شکل گنبد خانه‌ای دو اشکوبه (دو طبقه)، با پلانی مربـع شکل و تقریباً قرینه ساخته شـده اسـت. آجر کاری زیر گنبد به صورت خفته و راسته است.

گنبد قابوس

این بنا در شهر گنبد کاووس در استان گلستان واقع شده است که از بناهای سده چهارم هجری می‌باشد. بنای گنبد قابـوس از طـرح قدرتمندی برخـوردار اسـت و ایـن در حالی اسـت کـه نمونـه مقدمـی بـر این طـرح وجـود نـدارد و نمونه‌هایـی کـه با فاصلــه بعـد از آن در منطقــه شـمال ایـران ساخته می‌شوند، هـر چند از تزیینات غنی‌تـری برخوردارنـد، امـا از جهـات دیگـر در حـد و انـدازه گنبد قابـوس ظاهـر نمی‌شـوند.

بـه احتمـال بسیار ایـن طـرح همانند آرامـگاه امیراسـماعیل سـامانی در بخـارا ریشـه در سنتهای معمـاری ایـران در دوره ساسانی دارد. میـل فیروزآبـاد و میل‌های بین راهی در ایـن ارتبـاط می‌تواننـد الهـام بخـش باشـند. امــا کارکردهــای کاملاً متفـاوت و وجـود فضـای داخلـی، چنیـن مقایسه‌هایی را مشکل می‌سازد.

پی بنا بـه قطـر 17.08 متر در قسـمت بـالا و عمـق حـدود 8/9 متـر و حجمـی در حـدود 2200 متـر مکعـب، به طـرح اسـتوانه‌ای سـاخته شده است. در مقایسـه بـا دیگـربناها تاریخی ایـران به نظـر می‌رسد در اینجا یکی از عظیم‌تریـن پی‌ها اجرا شده اسـت. درون گنبد گرد و استوانه‌ای بوده و از بیرون دارای دندانه‌هایی می‌باشد که این استوانه را در بر گرفته و به لحاظ سازه‌ای به شدت تقویت می‌کنند.

طرح خاص پوشـش گنبدی کـه هماننـد چتری سـاقه بنـا را نیـز در بـر گرفتـه از دیگـر ویژگیهای فوق‌العاده بنای گنبد قابـوس اســت. ایــن پوشــش به صورت یک پوسته رک با خیز زیاد و رگچین اجرا شده است.

بقعه دوازده امام یزد

این بنای تاریخی در شهر یزد در دوره سلجوقیان و در سال 429 هجری بنا نهاده شده است. گنبد این بنا یک پوسته هست و گوشه سازی زیر گنبد ترنبه پتکانه است. این بنا با مصالح آجری ساخته شده و در تزئینات داخلی آن، از گچبری اسلیمی با طرحی ساده  استفاده گردیده که زیبایی خیره‌کننده‌ای را برای این مکان به ارمغان آورده است.

این گچبری‌های زیبا شباهت بسیاری به گچبری بناهای دوران ایلخانی دارند که به نظر می‌رسد همانند کارهای استفاده‌شده در دوران تیموریان است. در داخل محراب آن، سنگ مرمری وجود دارد که صلوات بر دوازده امام روی آن نقش بسته و در انتهای آن از یکی از مشاهیر یزد نام برده شده است.

برج های خرقان قزوین

این دو برج یا آرامگاه در فاصله ی سی متری یکدیگر واقع  شده و طبق کتیبه‌های موجود، با فاصله‌ی زمانی 26 سال از یکدیگر ساخته شده‌اند. زمان احداث برج اول 460 هجری و برج دوم 486 هجری است و در دوره سلجوقیان بوده است. هرچند در معماری برجهای خرقان اندک تفاوتی به چشم می‌خورد، نقشه ساختمان و تزیینات آنها شباهت زیادی به یکدیگر دارند.

زمینه هر دو آرامگاه هشت گوشه و دارای یک پیلک در هر گوشه آن می‌باشند که به عنوان یکی از بزرگترین شاهکارهای آجرکاری معماری ایران شناخته می‌شوند. این دو بنا دارای گنبد دو پوسته گسسته هستند که در نوع خود از قدیمی‌ترین نمونه‌ها است.

رباط شرف

این بنا در حاشیه راه قدیم نیشاپور- سرخس و در شش کیلومتری جاده سرخس مشهد قرار دارد که به شیوه رازی ساخته شده و نام معمار آن استاد محمد طرائقی سرخسی ذکر شده است. ساختمان دو صحن دارد و هر صحن دارای چهار ایوان به شکل چلیپا (صلیب) و شبستان می‌باشد. همچنین آجر چینی و کتیبه‌های آن جلوه خاصی دارد.

در این رباط چند مسجد و محراب دیده می‌شود که همه با کتیبه‌های گلی و گچی تزئین شده‌اند. این رباط دارای 2 میانسرای تو در تو و حجره‌های متعدد است ولی اصطبل ندارد.

مقبره خواجه اتابک

این آرامگاه در شهر کرمان واقع شده است. ساختمانی 4 گوشه با گنبدی که از هر چهار سو باز هست. در گچبری‌های آن قطعات کوچک کاشی کاری به کار برده شده که قدیمی‌ترین نمونه‌های معقلی در ایران است. سنگ محراب زیبایی در ضلع غربی آن نصب شده است و کتیبه‌هایی زیبا با خط کوفی دارد. علاوه بر این تزئینات، تمامی بنا نیز با کاشی‌های فیروزه‌ای مزین شده‌ بود. فضای داخلی آرامگاه مربع و محل دفن خواجه اتابک است؛ اما سنگ قبر او به موزه هرندی انتقال داده شده و در آن‌جا نگهداری می‌شود.

از دیگر بناهای شاخص این دوره می توان به گنبد سرخ مراغه، و نیز بخش‌هایی از مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع اردستان و مسجد جامع زواره اشاره کرد.

مآخذ:

اتینگهاوزن، ریچارد، امبرتو شـراتو بمبـاچی . (1376).تاریخ هنر ایران،ج7،ترجمه یعقوب آژند،تهران،مولی.

محمدی،فرامرزی،م،س(1392). مطالعه ساختار، ویژگی های تکنیکی و زمینه های تاریخی ساخت بنای گنبدقابوس.پژوهش های باستانشناسی ایران،شماره پنج دوره سوم

پیر نیا، محمد کریم، سبک‌شناسی معماری ایرانی،  نشر معمار، ۱۳۸۳.

گردآوری و نگارش: آذین تجلیل

تنظیم و ارائه: تحریریه رسانه هنر و معماری ساباط

برای آشنایی بیشتر با  سبک‌های معمای اسلامی می‌توانید روی این لینک کلیک کنید.