ساباط (سابات) یکی از عناصر برجسته معماری ایران به شمار می رود که میان دو بخش یک کوچه، ارتباط برقرار کرده و عمدتاً در مناطق گرم و خشک بنا می شده اند. ساباط، معبر و گذرگاهی مسقف است که در مسیرهای طولانی بالای سر رهگذران قرار گرفته و مانع از تابش آفتاب می شود.

در ادامه برای آشنایی بیشتر با این پدیده معماری ایرانی با رسانه هنر و معماری ساباط همراه باشید.

واژه شناسی

از واژه ساباط در لغت نامه ها به معنای ایوان، سایبان یا پیشگاه خانه یاد شده است و در زبان فارسی دارای ریشه ای کهن می باشد. بخش نخست این واژه «سا» به ‌معنای آسایش و بخش دوم آن «باط» نمودار ساختمان، آبادی و عمارت است.به صورت کلی ساباط یعنی سازه‌ای که با هدف آسایش و رفاه بیشتر افراد و رهگذران ساخته شود .

ساختار و سازه ساباط

از لحاظ سازه ای ساباط را می توان به دو نوع مختلف تقسیم بندی کرد:

الف) نوع اول دارای سقفی مسطح بوده که در آنها از تيرهای چوبی و حصير برای نگهداری وزن سقف استفاده می‌کردند.  ديوارهای کناری نیز نقش ديوارهای حمال يا باربر را ايفا مي كردند. ب) نوع دوم ساباط‌هایی هستند که سقف آنها به صورت طاق می باشد و با توجه به مسائل استاتيكی به خوبی می‌توانند وزن سقف را به ستون ها یا ديوارها و سپس به زمين منتقل نمايند. روش آجرچينی اين سقف ها اغلب به صورت رومی انجام می‌شده است. برخی از این نوع ساباط ها روی سقفشان كاربری مسكونی داشته اند که معمولاً اتاقی با يك يا دو در بازشو و دارای چشم اندازيی مناسب به كوچه بوده است.

کارکرد ساباط ها

اولین کارکرد ساباط را می توان پدید آوردن سایه و جایگاهی خنک برای رهرگذران دانست.این سازه به سبب نیمه پوشیده بودن، موجب پدید آمدن کوران هوا در تابستان می شود می شود که نتیجتاً هوای درون ساباط را از بیرون آن خنکتر می کند. همین نیمه پوشیده بودن در زمستان موجب می‌شود هوای داخل ساباط در زمستان گرمتر از بیرون آن باشد. ساباط‌ ها همچنین موجب یکپارچگی و پایدارتر شدن خانه‌های کنارشان هستند و به آنها در تحمل نیروهای پدید آمده از فشار سازه کمک می‌کنند.در بسياري از موارد ديده شده كه با تخريب يك ساباط چند خانه مجاور آن نيز دچار رانش و حتي تخريب شده اند.

علاوه بر این، ساباط‌ها، نقش امنیتی نیز داشته اند و به عنوان دروازه ورودی محلات به شمار می‌رفتند. دیدمناسب ساباط به کل کوچه، سبب تشدید امنیت و از میان بردن نقاط کور می‌شد. در زمان‌های گذشته که شهرها در بسیاری از مناطق هدف تهاجم راهزنان قرار می‌گرفت،ساباط محلی برای سنگر گرفتن و شلیک به سمت مهاجمان از بالای آن بود.ارتفاع ساباط به گونه‌ای در نظر گرفته می‌شد که امکان عبور یک نفر سوار بر اسب از زیر آن ممکن نبود و این خود عاملی بازدارنده برای مهاجمان سواره‌ای به حساب می‌آمد که به صورت ضربتی به محله‌ها حمله می‌کردند و پس از تاراج خانه‌ها، به سرعت قصد فرار داشتند.

نقش اجتماعی ساباط

در بسیاری از ساباطها ورودی چند خانه قرار گرفته اند که از نظر افزایش حس همسایگی و همبستگی محله ای حائز اهمیت است.پوستگی و یکپارچگی که ساباط در خانه‌های یک محله ایجاد می‌کرد، موجب همدلی ساکنان آنجا می‌شد. در گذشته ساباط محلی برای تجمع ساکنان محله به شمار می‌آمد و همین تجمعات، سبب آگاهی افراد محله از احوال هم و پی بردن به مشکلات یکدیگر و در نتیجه حل گرفتاری‌ها به کمک همدیگر می‌شد‎.

ماخذ:

پیرنیا، کریم، آشنایی با معماری اسلامی ایران
استقلال، احمد، بهادری، محمدرضا، ساباط ، فضیلتی فراموش شده
وبسایت خبرگذاری دانشجویان ایران ایسنا

گردآوری، نگارش وارائه : تحریریه رسانه هنر و معماری ساباط