ساباط (سابات) یکی از عناصر برجسته معماری ایران به شمار می رود که میان دو بخش یک کوچه، ارتباط برقرار کرده و عمدتاً در مناطق گرم و خشک بنا می‌شده‌اند. ساباط معبر و گذرگاهی مسقف است که در مسیرهای طولانی بالای سر رهگذران قرار گرفته و مانع از تابش آفتاب می‌شود.

در ادامه برای آشنایی بیشتر با این پدیده معماری ایرانی با رسانه هنر و معماری ساباط همراه باشید.

واژه شناسی

از واژه ساباط در لغت‌نامه‌ها به معنای ایوان، سایبان یا پیشگاه خانه یاد شده است و در زبان فارسی دارای ریشه‌ای کهن می‌باشد. بخش نخست این واژه «سا» به ‌معنای آسایش و بخش دوم آن «باط» نمودار ساختمان، آبادی و عمارت است. به صورت کلی ساباط یعنی سازه‌ای که با هدف آسایش و رفاه بیشتر افراد و رهگذران ساخته شود.

ساختار و سازه ساباط

از لحاظ سازه ای ساباط را می توان به دو نوع مختلف تقسیم بندی کرد:

نوع اول: دارای سقفی مسطح بوده که در آنها از تيرهای چوبی و حصير برای نگهداری وزن سقف استفاده می‌کردند.  ديوارهای کناری نیز نقش ديوارهای حمال يا باربر را ايفا می‌كردند.
نوع دوم: ساباط‌هایی هستند که سقف آنها به صورت طاق بوده و با توجه به مسائل استاتيكی به خوبی می‌توانند وزن سقف را به ستون‌ها یا ديوارها و سپس به زمين منتقل نمايند. روش آجرچينی اين سقف‌ها اغلب به صورت رومی انجام می‌شده است. برخی از این نوع ساباط‌ها روی سقفشان كاربری مسكونی داشته‌اند که معمولاً اتاقی با يك يا دو در بازشو و دارای چشم اندازی مناسب به كوچه بوده است.

کارکرد ساباط ها

اولین کارکرد ساباط را می‌توان پدید آوردن سایه و جایگاهی خنک برای رهگذران دانست. این سازه به سبب نیمه پوشیده بودن، موجب پدید آمدن کوران هوا در تابستان می‌شود که نتیجتاً هوای درون ساباط را از بیرون آن خنکتر می‌کند. همین نیمه پوشیده بودن در زمستان موجب می‌شود هوای داخل ساباط گرمتر از بیرون آن باشد. ساباط‌ ها همچنین موجب یکپارچگی و پایدارتر شدن خانه‌های کنارشان هستند و به آنها در تحمل نیروهای پدید آمده از فشار سازه کمک می‌کنند. در بسياری از موارد ديده شده كه با تخريب يك ساباط، چند خانه مجاور آن نيز دچار رانش و حتی تخريب شده‌اند.

علاوه بر این، ساباط‌ها نقش امنیتی نیز داشته‌اند و به عنوان دروازه ورودی محلات به شمار می‌رفتند. دید مناسب ساباط به کل کوچه، سبب تشدید امنیت و از میان بردن نقاط کور می‌شد. در زمان‌های گذشته که شهرها در بسیاری از مناطق هدف تهاجم راهزنان قرار می‌گرفت، ساباط محلی برای سنگر گرفتن و شلیک به سمت مهاجمان از بالای آن بود. ارتفاع ساباط به گونه‌ای در نظر گرفته می‌شد که امکان عبور یک نفر سوار بر اسب از زیر آن ممکن نبود و این خود عاملی بازدارنده برای مهاجمان سواره‌ای به حساب می‌آمد که به صورت ضربتی به محله‌ها حمله می‌کردند و پس از تاراج خانه‌ها، به سرعت قصد فرار داشتند.

تصویری از ساباط

نقش اجتماعی ساباط

در بسیاری از ساباط‌ها ورودی چند خانه قرار گرفته‌اند که از نظر افزایش حس همسایگی و همبستگی محله‌ای حائز اهمیت است. پیوستگی و یکپارچگی که ساباط در خانه‌های یک محله ایجاد می‌کرد، موجب همدلی ساکنان آنجا می‌شد. در گذشته ساباط محلی برای تجمع ساکنان محله به شمار می‌آمد و همین تجمعات، سبب آگاهی افراد محله از احوال هم و پی بردن به مشکلات یکدیگر و در نتیجه حل گرفتاری‌ها به کمک همدیگر می‌شد‎.

ماخذ:

پیرنیا، کریم، آشنایی با معماری اسلامی ایران
استقلال، احمد، بهادری، محمدرضا، ساباط ، فضیلتی فراموش شده
غیاثی، خشایار و کامران کسمایی، حدیثه گونه شناسی فرمی صاباط در اقلیم گرم و خشک ایران
وبسایت خبرگذاری دانشجویان ایران ایسنا

گردآوری، تنظیم وارائه : تحریریه رسانه هنر و معماری ساباط